Sukcesja w przypadku działalności osób fizycznych, spółek osobowych, oraz spółek kapitałowych

Tymczasem sukcesja biznesu to długotrwały proces, w którym następuje stopniowo przekazywanie następcom ról pełnionych przez przedsiębiorcę, który nie tylko może, ale i powinien mieć miejsce jeszcze za jego życia. Proces ten nie jest bowiem zadaniem łatwym. Wymaga ogromnego zaangażowania przedsiębiorcy i jego potencjalnych sukcesorów, środków, a przede wszystkim czasu, i to zarówno na wybór odpowiedniego wariantu działań, jak i na jego późniejsze wdrożenie. Zagrożenia dla trwałości rodzinnego biznesu wynikające z niekontrolowanej sukcesji, będącej konsekwencją nagłej śmierci przedsiębiorcy są przedmiotem szczegółowej analizy w artykule stanowiącym o dziedziczeniu ustawowym. W niniejszym artykule chcielibyśmy zaprezentować propozycje rozwiązań, umożliwiających sprawne przeprowadzenie procesu oraz pozwalających na faktyczne przekazanie na rzecz sukcesorów ogółu praw i obowiązków przedsiębiorcy prowadzącego swoją działalność na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, w formie spółki osobowej oraz spółki kapitałowej.

Indywidualna działalność gospodarcza

Indywidualna działalność gospodarcza prowadzona na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej jest najczęściej spotykaną formą prowadzenia biznesu w Polsce. Polega ona na prowadzeniu przedsiębiorstwa przez jej właściciela we własnym imieniu i na własny rachunek. Wszystkie składniki majątkowe takiej firmy stanowią majątek własny przedsiębiorcy jednoosobowego. Jednocześnie to on jest stroną wszelkich stosunków prawnych związanych z funkcjonowaniem biznesu, a w konsekwencji ponosi nieograniczoną, majątkową odpowiedzialność osobistą za ich wykonanie. W związku z tym, że przedsiębiorstwo nie jest osobnym od przedsiębiorcy podmiotem i jest immanentnie związane z osobą przedsiębiorcy, przekazanie działalności prowadzonej w tejże formie wymaga dużej ostrożności i precyzji w planowaniu działań. Natomiast sama sukcesja nastąpić może w konsekwencji jednego z trzech zdarzeń.

Zawarcie umowy sprzedaży przedsiębiorstwa pomiędzy nestorem a sukcesorem

W naszej kulturze sukcesja rodzinnego biznesu na rzecz sukcesora utożsamiana bywa czasami z pewnego rodzaju obowiązkiem spoczywającym na przedsiębiorcy osiągającym sędziwy wiek. Co więcej, powszechnie uznaje się, iż transfer praw i obowiązków na rzecz własnych dzieci powinien być czynnością nieodpłatną. Jednakże, po dłuższej refleksji, sprzedaż przedsiębiorstwa wcale nie wydaje się pomysłem złym, w szczególności w przypadku większej liczby dzieci. O odpłatnym przeniesieniu biznesu na rzecz sukcesorów traktuje odrębny artykuł niniejszej publikacji. Transfer własności następuje na podstawie dwustronnej umowy, sporządzonej przed notariuszem (poświadczenie podpisów pod umową, chyba że w skład majątku wchodzą nieruchomości – w takim przypadku konieczna jest forma aktu notarialnego). Skutek w postaci przejścia przedsiębiorstwa następuje w momencie precyzyjnie wskazanym w treści porozumienia pomiędzy stronami. Niemniej, sprzedaż firmy na rzecz dzieci ma swoje mankamenty. Największym problemem związanym z transakcją będzie zwykle brak stosownych środków finansowych po stronie młodego nabywcy. Co więcej, przy umowie sprzedaży pamiętać należy o konieczności uzyskania stosownych zgód na rozporządzenie majątkiem wspólnym w przypadku małżeńskiej wspólności majątkowej oraz zapłaty podatku.

Darowizna przedsiębiorstwa na rzecz sukcesora

Darowizna przedsiębiorstwa następuje w konsekwencji złożenia w formie aktu notarialnego przez obie zainteresowane strony, tj. darczyńcy i obdarowanego, zgodnych oświadczeń woli, na mocy których darczyńca zobowiązuje się do nieodpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego, a ten z kolei oświadcza, iż ową darowiznę przyjmuje. W przypadku większej ilości potencjalnych sukcesorów, możliwe jest wdrożenie instytucji polecenia, to znaczy zawarcia w umowie darowizny swoistego rodzaju nakazu skierowanego do obdarowanego do podjęcia lub zaniechania określonych działań. W przypadku darowizny również pamiętać należy o weryfikacji konieczności uzyskania stosownych zgód, np. zgody współmałżonka w przypadku istnienia małżeńskiej wspólności majątkowej, a także o tym, iż darowizny na rzecz spadkobierców uszczuplać będą ich późniejszą schedę spadkową po zmarłym przedsiębiorcy. Problematyka prawna związana z umowami darowizny jest przedmiotem szczegółowych rozważań w jednym z odrębnych artykułów niniejszego opracowania. Darowiznę przedsiębiorstwa można przy tym postrzegać jako jedną z form zaplanowanej i przemyślanej sukcesji. Dobrze przygotowany proces, w którym sukcesor przed otrzymaniem darowizny w postaci przedsiębiorstwa zarejestruje własną działalność gospodarczą, uzyska nr NIP, stosowne zezwolenia i koncesje niezbędne do kontynuowania działalności nestora, może być zwieńczeniem przekazywania poszczególnych ról przedsiębiorcy.

Spadkobranie/zapisobranie

Spadkobranie, czy też zapisobranie (jeżeli sporządzony został testament) przedsiębiorstwa po nestorze jest naturalną prawną konsekwencją zaniechania innych działań zmierzających do sukcesji działalności osoby fizycznej. O kwestiach spadkowych piszemy w innych artykułach niniejszego cyklu.

Optymalna forma prawna

Pomimo wskazanych powyżej pewnych korzyści, jakie można odnieść w przypadku darowizny przedsiębiorstwa, bez wątpienia sukcesja przedsiębiorstwa prowadzonego przez osobę fizyczną w oparciu o wpis do ewidencji działalności gospodarczej nie jest rozwiązaniem optymalnym. Dlatego też sukcesja często poprzedzana jest w takim przypadku zmianą formy prowadzonej działalności gospodarczej. Zmiana ta dokonana może być poprzez przekształcenie indywidualnej działalności gospodarczej w jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w oparciu o przepisy Kodeksu spółek handlowych albo poprzez wniesienie przedsiębiorstwa jako wkładu niepieniężnego (tzw. aportu) do spółki prawa handlowego. Zmiana formy prowadzonej działalności, w szczególności na spółkę kapitałową (jaką jest m.in. spółką z ograniczoną odpowiedzialnością), skutkuje możliwością wdrożenia innych rozwiązań zmierzających do przekazania firmy rodzinnej następcom, o czym mowa będzie dalej.

Spółka osobowa

Wachlarz rozwiązań skutkujących sukcesją biznesu w przypadku działalności gospodarczej prowadzonej w formie spółki osobowej jest zdecydowanie większy niż w przypadku indywidualnej działalności gospodarczej. Dla przypomnienia wskazać należy, że spółki osobowe nie mają osobowości prawnej, natomiast wyposażone zostały przez ustawodawcę w zdolność do czynności prawnych, a w konsekwencji są odrębnymi od właścicieli podmiotami, mogącymi we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Pomimo tego, element osobowy odgrywa niezwykle istotną rolę w funkcjonowaniu spółki osobowej, co związane jest z subsydiarną odpowiedzialnością wspólników spółki za jej zobowiązania. W konsekwencji, ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej jest stosunkowo mocno z nim związany, a ewentualny ich transfer wymaga przede wszystkim weryfikacji zapisów samej umowy spółki pod kątem dopuszczalności wstępowania do nich nowych podmiotów, i to zarówno za życia nestora, jak i na wypadek jego śmierci. Jeżeli bowiem możliwość taka nie została wskazana w jej treści, kluczowym działaniem powinna być zmiana tejże umowy.

Wśród spółek osobowych wskazać należy w szczególności na spółkę jawną oraz spółkę komandytową. Te dwie formy występują bowiem najczęściej w przypadku działalności firm rodzinnych, prowadzonych w formie spółki osobowej. Podstawowymi rozwiązaniem umożliwiającymi transfer ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej jest ich sprzedaż bądź darowizna na rzecz potencjalnego sukcesora. Przy czym, czynność taka może być dokonana po uzyskaniu stosownej zgody ze strony pozostałych wspólników. Co więcej, wskazać trzeba na problem niepodzielności ogółu praw i obowiązków. Oznacza to, że – co do zasady – niekoniecznie rozsądne będzie jego przekazanie na rzecz kilku uprawnionych. Między kilkoma sukcesorami powstanie bowiem w tym wypadku współuprawnienie ogółu praw i obowiązków ustępującego wspólnika, a do skutecznego wykonywania wynikających z niego uprawnień konieczne będzie ustanowienie przedstawiciela. Darowizna ogółu praw i obowiązków skutkuje przy tym natychmiastowym wyłączeniem nestora z bieżącego zarządzania spółką i decydowania o jej losach.

W konsekwencji często stosowanym rozwiązaniem jest zmiana umowy spółki osobowej oraz przystąpienie do niej nowych wspólników. Wchodzący do spółki nowi wspólnicy (sukcesorzy) wnoszą przy tym określone wkłady oraz uzyskują określony udział w zyskach i stratach spółki.

Działania takie oznaczają zmniejszenie udziału nestora w zyskach spółki. Jednakże działanie takie wydaje się uzasadnione, jeżeli nestor chce, aby udział w zyskach spółki odzwierciedlał również wkład sukcesorów w jego wypracowanie. Co więcej, zmiana udziału sukcesorów w zyskach spółki „kosztem” nestora nie musi dokonywać się jednorazowo. Może to być zaplanowany proces, w którym zwiększanie udziału sukcesorów w zysku spółki osobowej będzie związane z osiągnięciem przez nią określonych celów finansowych lub innych uzgodnionych przez rodzinę. Jednocześnie, należy zwrócić uwagę, że zyski przypadające w danym roku na wspólnika (zgodnie z jego udziałem w zyskach spółki), o ile nie zostaną mu wypłacone, zwiększają jego udział kapitałowy i mogą być w przyszłości wypłacone mu w przypadku wystąpienia ze spółki bądź częściowego zwrotu wkładu.

Zupełne wycofanie nestora ze spółki osobowej możliwe będzie jednakże jedynie w konsekwencji darowizny albo sprzedaży ogółu praw i obowiązków, wystąpienia ze spółki przy jednoczesnym zwrocie wniesionych przez niego wkładów albo spadkobrania. Pamiętać jednakże trzeba, że zarówno sprzedaż udziału w spółce, jak i wystąpienie nestora ze spółki i zwrot na jego rzecz wniesionych wkładów oznacza konieczność zaangażowania znaczących środków finansowych oraz może wiązać się z opodatkowaniem podatkiem dochodowym po stronie nestora, co musi być przedmiotem odrębnych analiz przed wykonaniem tego typu działań. W związku z tym, podobnie jak w przypadku indywidualnej działalności gospodarczej, w pewnych okolicznościach właściwym rozwiązaniem może być zmiana formy prawnej działalności jeszcze przed jej przekazaniem na rzecz sukcesorów.

Spółka kapitałowa

Zgodnie z przepisami polskiego prawa, spółki kapitałowe, a więc spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna, są osobami prawnymi. Mają własną podmiotowość prawną, zdolność do czynności prawnych i status przedsiębiorcy, a ich byt nie jest mocno związany z osobą właściciela. To właśnie z uwagi na rozszczepienie samego przedsiębiorstwa od jego właścicieli, transfer biznesu prowadzonego w formie spółki kapitałowej nie jest z prawnego punktu widzenia bardzo skomplikowany i umożliwia stopniowe wycofywanie się nestora z prowadzonego biznesu. W przypadku spółek kapitałowych bardzo wyraźnie rozróżnić należy sferę właścicielską od sfery zarządczej. Samo bowiem przekazanie udziałów czy akcji spółki kapitałowej na rzecz dzieci, bez powołania ich do grona członków zarządu pozwoli jedynie na czerpanie profitów z prowadzonej działalności, nie umożliwi natomiast następcom faktycznego zarządzania bieżącą działalnością firmy.

Podstawowym, najprostszym i jednocześnie najczęściej stosowanym sposobem transferu własności udziałów lub akcji jest ich darowizna na rzecz sukcesora. Warto zauważyć, że taki transfer udziałów albo akcji może odbywać się na rzecz sukcesorów stopniowo. Przekazanie kolejnych transz może być uzależnione od spełnienia określonych warunków przez sukcesorów, spełnienia się określonych warunków w spółce, bądź ziszczenia się określonych okoliczności po stronie nestora. W ten sposób nestor stopniowo wycofywał się będzie z biznesu i powoli ustępował miejsca swoim następcom, pozostawiając jednocześnie pewien pakiet udziałów/akcji dla siebie. Pozwoli mu to nie tylko na utrzymanie kontroli nad procesem sukcesji przez dłuższy czas, weryfikację i ewentualną modyfikację przyjętego scenariusza działań, w przypadku gdyby któreś z dzieci nie spełniało oczekiwań, ale także zapewni możliwość uzyskiwania jeszcze przez określony czas ze środków finansowych z wypłaty dywidendy przypadającej na jego udziały/akcje.

Rozwiązaniem alternatywnym, umożliwiającym włączenie do sfery właścicielskiej sukcesorów przedsiębiorcy, jest rozwiązanie polegające na objęciu przez nich nowych udziałów albo akcji spółki kapitałowej w podwyższonym kapitale zakładowym spółki za cenę nominalną niższą od wartości rynkowej udziałów/akcji spółki. Owo rozwiązanie jest stosunkowo łatwe do wdrożenia w przypadku spółek o niskim kapitale zakładowym, w których niewielkie wkłady, przy objęciu udziałów po ich wartości nominalnej, pozwalają na uzyskanie pożądanego udziału w spółce po stronie sukcesorów. Rozwiązanie to nazywane jest niekiedy „rozwodnieniem udziałów” nestora, ponieważ w praktyce w zamian za niewielki wkład (na pokrycie wartości nominalnej nowych udziałów czy akcji) sukcesor otrzymuje znaczący udział w firmie, której wartość zwykle wielokrotnie przekracza wartość nominalną jej udziałów.

Z punktu widzenia wymogów prawnych konieczne jest powzięcie stosownej uchwały wspólników w przedmiocie podwyższenia kapitału zakładowego połączonego z emisją nowych udziałów albo akcji spółki kapitałowej (zmiana umowy spółki), złożenia oświadczenia o ich objęciu przez nowych wspólników – sukcesorów przedsiębiorcy i rejestracji zmiany danych spółki w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego po dokonaniu przez sukcesorów stosownych wpłat do spółki. Omawiane rozwiązanie jest niezwykle elastyczne, daje możliwość swobodnego ukształtowania struktury własnościowej spółki, poprzez emisję pożądanej ilości udziałów albo akcji spółki kapitałowej i przeznaczenie ich do objęcia określonym osobom (np. dzieciom, małżonkowi), w odpowiednich ilościach i w odpowiednim czasie. Warto wskazać również na możliwość uprzywilejowania udziałów lub akcji, które to może pozwolić nestorowi, pomimo przekazania większości uprawnień związanych z czerpaniem korzyści na rzecz sukcesorów, na sprawowanie kontroli nad kluczowymi decyzjami podejmowanymi w spółce. Wreszcie podkreślić należy, iż także to rozwiązanie może być wdrażane stopniowo, dzięki czemu transfer biznesu również będzie procesem wieloetapowym i stopniowym. Końcowym etapem tego scenariusza może być zbycie (w formie darowizny bądź sprzedaży) albo umorzenie reszty udziałów posiadanych przez nestora i jego definitywne rozstanie się ze spółką, a także przejście jego udziałów na rzecz następców prawnych w wyniku spadkobrania.

Podsumowanie

Podsumowując, wskazać należy, iż w przypadku sukcesji rodzinnego biznesu nie ma jednego, uniwersalnego rozwiązania, które sprawdziłoby się w każdym przypadku. Scenariusz działań zdeterminowany jest nie tylko formą prawną prowadzonej działalności gospodarczej, ale także stanem faktycznym (w szczególności stanem rodzinnym) oraz preferencjami, zarówno nestora, jak i potencjalnych sukcesorów. W konsekwencji możliwych sposobów przeprowadzenia skutecznej sukcesji będzie w zasadzie tyle, ilu będzie przedsiębiorców chętnych do przekazania rodzinnego biznesu na rzecz swoich następców. W związku z tym, w procesie sukcesji biznesu kwestią kluczową jest wybór rozwiązań dostosowanych do indywidualnych potrzeb danej firmy i szczegółowe przygotowanie planu ich wdrożenia, tak aby nie wpłynął on negatywnie na funkcjonowanie biznesu.

AUTOR: Justyna Nykiel, Senior konsultant, Kancelaria Prawna