Decyzja o sprzedaży firmy, pomimo że należy do kręgu decyzji biznesowych, których Właściciele firm podejmują wiele, ma charakter wyjątkowy i wiąże się z koniecznością rozpatrzenia wielu aspektów, zarówno biznesowych i rynkowych, jak również prawnych i podatkowych.
Kluczowym kryterium oceny atrakcyjności transakcji sprzedaży biznesu pozostaje cena, a w praktyce wartość środków, które ostatecznie trafiają do Właścicieli tytułem zapłaty za ich firmę. Nie mniej ważne jest jednak bezpieczeństwo Właścicieli rozpatrywane przede wszystkim w aspekcie ich odpowiedzialności wobec kupującego po dokonaniu transakcji.
Bardziej szczegółowe refleksje dotyczące sprzedaży firmy są dostępne w publikacji pt. “Przyszłość Twojej firmy” do uzyskania tutaj. Niniejszy artykuł skupia się na możliwych strukturach prawnych transakcji sprzedaży firmy oraz na ich skutkach podatkowych, mających w praktyce wpływ na wysokość środków uzyskiwanych ostatecznie przez Właścicieli, a tym samym i na ocenę atrakcyjności tych tak ważnych procesów.
Kluczowe czynniki, od których zależy struktura transakcji sprzedaży firmy:
- aktualna forma prawna przedsiębiorstwa
- oczekiwania inwestora co do przedmiotu transakcji (przejęcie całej firmy, jej części, kluczowych aktywów)
- ustalenia stron (właścicieli oraz inwestora) dotyczące pozostania aktualnych właścicieli w strukturze własnościowej (z ewentualnym określeniem warunków ich definitywnego wyjścia)
- docelowa forma prawna firmy oczekiwana przez inwestora
Mając na uwadze oczekiwaną czy też preferowaną przez strony lub jedną ze stron strukturę transakcji w pierwszej kolejności należy odnieść ją do aktualnej formy prawnej prowadzonego biznesu. W praktyce możliwe formy prowadzenia działalności gospodarczej sprowadzają się do następującego katalogu:
- Indywidualna działalność gospodarcza prowadzona na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG)
- Forma spółki kapitałowej: spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) oraz spółka akcyjna (S.A.)
- Formę spółki osobowej: spółka jawna, spółka komandytowa, a także rzadziej spotykane spółka komandytowo-akcyjna, spółka partnerska, (zarezerwowana dla …) oraz spółka cywilna, która w istocie jest umową cywilnoprawną pomiędzy przedsiębiorcami prowadzącymi swoje indywidualne działalności gospodarcze oparte o wpisy do CEIDG
W ramach niniejszego artykułu prezentujemy kluczowe aspekty prawne i podatkowe możliwych struktur transakcji, odnosząc je do różnych form prawnych.
Sprzedaż firmy prowadzonej jako indywidualna działalność gospodarcza
Firmy prowadzone w tej formie prawnej są tożsame z przedsiębiorcami będącymi osobami fizycznymi, które prowadzą działalność gospodarczą we własnym imieniu, a ich imiona i nazwiska pozostają elementem obligatoryjnym nazwy przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca ponosi pełną odpowiedzialność za wszelkie zobowiązania związane z działalnością gospodarczą, a majątek firmy stanowi jednocześnie majątek przedsiębiorcy. Tym samym nie ma możliwości prawnej sprzedaży przedsiębiorcy (indywidualnej działalności gospodarczej).
Transakcja na aktywach – „asset deal”
Sprzedaży firmy prowadzonej w tej formie prawnej może być dokonana w drodze sprzedaży przedsiębiorstwa, części przedsiębiorstwa zwanej „zorganizowaną częścią przedsiębiorstwa” lub „ZCP” bądź aktywów przedsiębiorstwa (transakcja typu „asset deal”). W przypadku sprzedaży całego przedsiębiorstwa przedmiotem sprzedaży jest cały majątek wykorzystywany do prowadzenia działalności. Składniki przedsiębiorstwa mogą mieć postać materialną jak np. maszyny, środki transportu, nieruchomości, jak i postać niematerialną np. patenty, znaki towarowe, know-how. W praktyce taka transakcja oznacza zbycie przedsiębiorstwa w rozumieniu 55[1] Kodeksu Cywilnego, przy czym w skład przedsiębiorstwa zasadniczo nie wchodzą zobowiązania, wobec tego elementem tego rodzaju transakcji powinno być również przejęcie przez Inwestora zobowiązań związanych z prowadzonym przedsiębiorstwem.
W efekcie transakcji asset deal podmiot będący stroną kupującą przejmie majątek, pracowników, zobowiązania oraz całą działalność prowadzoną do tej pory przez przedsiębiorcę.
Asset deal a sukcesja prawna
W przypadku transakcji sprzedaży przedsiębiorstwa nie występuje sukcesja uniwersalna na gruncie prawa cywilnego oraz prawa administracyjnego, co oznacza, że nabywca przedsiębiorstwa nie wstępuje automatycznie we wszelkie prawa i obowiązki związane z prowadzeniem działalności wynikające z zawartych umów, jak i koncesji, licencji czy pozwoleń. W praktyce oznacza to konieczność podjęcia szeregu dodatkowych działań zapewniających skuteczne i niezakłócone przejęcie całego biznesu przez kupującego (cesja umów, licencji, uzyskanie nowych pozwoleń, koncesji, itd.).
W przypadku zbycia przedsiębiorstwa dochodzi natomiast do przejęcia przez nabywcę zakładu pracy, co skutkuje sukcesją na gruncie prawno-pracowniczym (kontynuacja umów z pracownikami oraz automatyczne przejęcie obowiązków związanych z zatrudnieniem pracowników przez nowego pracodawcę).
Z perspektywy podatkowej, wszelkie prawa i obowiązki publicznoprawne o charakterze podatkowym pozostają przy przedsiębiorcy (będącym podatnikiem). Właściciel pozostaje zatem zobowiązany do zapłaty wszelkich podatków związanych z prowadzonym przedsiębiorstwem, naliczonych za okres do dnia transakcji (pomimo, iż termin ich zapłaty przypadnie po dokonaniu transakcji).
Solidarna odpowiedzialność Kupującego i przedsiębiorcy w ramach asset deal
Co do zasady nabywca przedsiębiorstwa odpowiada solidarnie z przedsiębiorcą za jego zobowiązania podatkowe powstałe przed transakcją, jednak uzyskując odpowiednie zaświadczenie z urzędu skarbowego o braku zaległości podatkowych dotyczących przedsiębiorstwa ma możliwość tę odpowiedzialność wyeliminować. Nabywca przedsiębiorstwa nie odpowiada bowiem za zaległości podatkowe związane z prowadzoną działalnością zbywcy w sytuacji uzyskania zaświadczenia o niezaleganiu w podatkach zbywcy przedsiębiorstwa nie wcześniej niż na 30 dni przed finalizacją transakcji. Z perspektywy ryzyk inwestora związanych z przejmowaniem biznesu może to być bardzo ważna kwestia, znacząco zwiększająca atrakcyjność takiej struktury transakcji.
Skutki podatkowe transakcji asset deal
Transakcja typu asset deal (sprzedaż przedsiębiorstwa, zorganizowanej części przedsiębiorstwa, aktywów) podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym w zależności od stosowanej przez przedsiębiorcę metody opodatkowania dochodu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej – tj. według skali podatkowej bądź stawki liniowej w wysokości 19%. Dodatkowo należy uwzględnić daninę solidarnościową w wysokości 4% od nadwyżki dochodu ze sprzedaży powyżej 1 mln PLN. Dochód podlegający opodatkowaniu będzie stanowiła różnica pomiędzy ceną sprzedaży przedsiębiorstwa (aktywów) a wartością podatkową zbywanych aktywów (co do zasady odpowiadającą wydatkom na nabycie aktywów składających się na przedsiębiorstwo z uwzględnieniem dokonanych odpisów amortyzacyjnych).
Sprzedaż przedsiębiorstwa bądź zorganizowanej jej części nie podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, przy czym nie rodzi również żadnych obowiązków w zakresie korekty wcześniej dokonanych odliczeń podatku naliczonego. W konsekwencji taka transakcja podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych, a podstawę opodatkowania wyznacza wartość poszczególnych składników przedsiębiorstwa przy zastosowaniu różnych stawek podatkowych w zależności od rodzaju aktywa: w przypadku nieruchomości, rzeczy ruchomych, prawa użytkowania wieczystego stawka wynosi 2%, w przypadku innych praw majątkowych (np. licencja, know-how, wartość firmy, znak towarowy, patent, należności) – stawka wynosi 1%. Obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych ciąży na kupującym.
Jeżeli przedmiotem transakcji typu ”asset deal” są składniki majątkowe niestanowiące przedsiębiorstwa ani zorganizowanej części przedsiębiorstwa, transakcja taka podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, a jednocześnie nie podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych. Przy czym po stronie zbywcy pozostaje obowiązek zapłaty podatku należnego, a po stronie nabywcy – prawo do odliczenia podatku naliczonego.
Ważny fragment
Warto zauważyć, że nabywca przedsiębiorstwa, zorganizowanej części przedsiębiorstwa lub aktywów, w przypadku gdy cena nabycia będzie wyższa od wartości godziwej aktywów netto, będzie uprawniony do ujęcia w swoich księgach (również dla celów podatkowych) nabytych aktywów w wartości rynkowej oraz rozpoznania tzw. „wartość firmy”, podlegającej amortyzacji podatkowej.
Transakcja typu asset deal będzie miała zastosowanie w szczególności w przypadku zbywania całego biznesu, w szczególności gdyby właściciel nie miałby być dalej w niego zaangażowany. Jeżeli właściciel miałby pozostać w strukturze własnościowej, konieczne byłoby podjęcie dodatkowych działań w zakresie nabycia / objęcia praw udziałowych podmiotu będącego stroną kupującą.
Sprzedaż spółki kapitałowej
W przypadku firmy prowadzonej w formie spółki kapitałowej najbardziej naturalną strukturą transakcji jest sprzedaż udziałów lub akcji (w zależności od rodzaju spółki) – transakcja typu „share deal”
Skutki podatkowe transakcji share deal
Od dochodów uzyskanych z tytułu odpłatnego zbycia udziałów (akcji) podatek dochodowy od osób fizycznych (rozważamy struktury, których właścicielami są osoby fizyczne) wynosi 19%. Dodatkowo należy uwzględnić daninę solidarnościową w wysokości 4% od nadwyżki dochodu ze sprzedaży powyżej 1 mln PLN.
Dochód ze sprzedaży udziałów stanowi różnicę pomiędzy ceną sprzedaży a wydatkami poniesionymi na nabycie / objęcie udziałów (w przypadku obejmowania udziałów w zamian za wkłady niepieniężne lub w ramach przekształcenia/ połączenia lub podziału – zastosowanie mają dedykowane regulacje ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).
Nabycie udziałów (akcji) podlega opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych przy zastosowaniu stawki w wysokości 1%. Obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych ciąży na kupującym.
Share deal a kontynuacja działalności
W przypadku nabycia udziałów/akcji dochodzi do zmiany właściciela, która nie ma co do zasady istotnego wpływu na sytuację prawną przejmowanej spółki, która niezależnie od zmiany właścicielskiej pozostaje odrębnym podmiotem prawnym (właścicielem określonego majątku, stroną umów, pracodawcą, podatnikiem, itd.).
Taka struktura transakcji nie ma zatem co do zasady istotnego wpływu na kontynuację działalności gospodarczej samego przedsiębiorstwa, gdyż nie ma konieczności przenoszenia żadnych praw i obowiązków ze spółki, będącej przedmiotem sprzedaży na inny podmiot.
W przypadku sprzedaży udziałów, istnieje pełna dowolność ustalenia, czy przedmiotem transakcji mają być wszystkie, czy też część udziałów. Forma spółki kapitałowej umożliwia też zastosowanie rozwiązań prawnych kreujących uzgodniony ład korporacyjny (prawa i obowiązki wspólników, kompetencje organów spółki) oraz zasady wyjścia wspólnika – co może mieć istotne znaczenie w przypadku transakcji, w ramach których właściciele pozostają w strukturze własnościowej.
Asset deal
Przejęcie biznesu prowadzonego w formie spółki kapitałowej może jednak nastąpić również w ramach transakcji typu asset deal. W takim przypadku stroną transakcji (sprzedającym) będzie spółka kapitałowa, a przedmiotem transakcji – jej przedsiębiorstwo, zorganizowana część przedsiębiorstwa lub wybrane aktywa. Tym samym środki z transakcji otrzyma spółka kapitałowa, która po transakcji nadal będzie istnieć. Skutki prawne i podatkowe transakcji typu asset deal, które zostały przedstawione we wcześniejszej części opracowania, pozostają analogiczne również w przypadku transakcji dokonywanej przez spółkę kapitałową. W związku z tym, że stroną transakcji będzie osoba prawna, zastosowania nie znajdzie danina solidarnościowa, a dochód z zbycia przedsiębiorstwa będzie podlegał opodatkowaniu podatkiem CIT wg stawki 19%.
Gdyby natomiast wspólnicy takiej spółki podjęli decyzję o dystrybucji środków z transakcji do swoich majątków osobistych, wówczas taka wypłata realizowana w formie dywidendy lub w ramach likwidacji spółki, podlegałaby opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych według stawki 19%.Wypłata dywidendy jak również dochód z tytułu likwidacji osoby prawnej nie podlegają opodatkowaniu daniną solidarnościową. W przypadku otrzymania majątku w związku z likwidacją spółki kapitałowej, opodatkowaniu podlega nadwyżka wydawanego majątku nad wydatkami poniesionymi na nabycie lub objęcie udziałów w spółce).
Share deal w przypadku działalności gospodarczej
Wskazane różnice pomiędzy transakcją typu asset deal oraz share deal, jak również inne czynniki mające wpływ na uzgodnienie struktury transakcji mogą spowodować, iż transakcja typu share deal będzie uznana za optymalną również dla działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę (jednoosobowa działalność). Jak wskazano wcześniej, co do zasady takiej struktury transakcji nie można zastosować bezpośrednio do przedsiębiorcy, dlatego warunkiem przeprowadzenia transakcji typu „share deal” jest wcześniejsza zmiana formy prawnej prowadzonej działalności.
Zakładając, że wybór struktury transakcji opartej na nabyciu udziałów/ akcji będzie najczęściej wynikał z chęci uniknięcia problemów wynikających z braku sukcesji oraz związanych z przenoszeniem biznesu do innego podmiotu (kupującego), również proces zmiany formy prawnej powinien być wolny od przedmiotowych problemów. Osiągnięcie tego celu umożliwia proces przekształcenia przedsiębiorcy w jednoosobową spółkę kapitałową w oparciu o procedurę uregulowaną przepisami Kodeksu spółek handlowych. W ramach przekształcenia występuje bowiem sukcesja generalne, która nie towarzyszy alternatywnemu rozwiązaniu polegającemu na wniesieniu całego przedsiębiorstwa w formie wkładu do spółki kapitałowej.
W wyniku przekształcenia przedsiębiorcy powstaje spółka kapitałowa – spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna – której jedynym wspólnikiem / akcjonariuszem pozostaje dotychczasowy przedsiębiorca. „Jednoosobowa” spółka kapitałowa wstępuje z mocy prawa we wszelkie prawa i obowiązki cywilnoprawne, prawnopracownicze i administracyjne przekształcanego przedsiębiorcy (te ostatnie z ograniczeniem do sytuacji, które w sposób odmienny są uregulowane w przepisach szczególnych).
Ważny fragment
Należy zauważyć, że Spółka przekształcona wstępuje w przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa przekształcanego przedsiębiorcy związane z prowadzoną działalnością z wyłączeniem tych praw, które nie mogą być kontynuowane na podstawie przepisów regulujących opodatkowanie spółek kapitałowych. Spółka przekształcona nie przejmuje zatem jakichkolwiek zobowiązań podatkowych przedsiębiorcy.
Oznacza to zachowanie po stronie przekształcanego przedsiębiorcy obowiązków podatkowych z obowiązkiem ich zapłaty, przy czym spółka powstała w wyniku przekształcenia odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z osobą fizyczną za powstałe do dnia przekształcenia zaległości podatkowe. W tym przypadku nie występuje możliwość wyłączenia tejże odpowiedzialności po stronie spółki przekształconej.
Przekształcenie przedsiębiorcy w spółkę kapitałową nie wiąże się z powstaniem obciążeń podatkowych, zarówno na gruncie podatków dochodowych (po stronie przedsiębiorcy oraz spółki przekształcanej), jak i na gruncie podatków obrotowych – VAT oraz podatku od czynności cywilnoprawnych.
Sprzedaż spółki osobowej
W ostatniej dekadzie bardzo popularną formą prowadzenia działalności gospodarczej stała się spółka osobowa, w szczególności spółka komandytowa. Poza nią przedsiębiorcy, w szczególności firmy rodzinne, chętnie wybierały formę prawną spółki jawnej.
Skutki podatkowe sprzedaży ogółu praw i obowiązków spółki osobowej
Sprzedaż ogółu praw i obowiązków podlega opodatkowaniu według skali podatkowej (niezależnie od sposobu opodatkowania dochodów uzyskiwanych w ramach spółki osobowej). Dodatkowo należy uwzględnić daninę solidarnościową w wysokości 4% od nadwyżki dochodu powyżej 1 mln PLN.
Podobnie jak przy nabyciu udziałów (akcji) w spółkach kapitałowych, nabycie ogółu praw i obowiązków będzie podlegało opodatkowaniu podatkiem od czynności cywilnoprawnych według stawki w wysokości 1%, a obowiązek podatkowy wystąpi po stronie nabywcy.
Specyfika sprzedaży spółki osobowej
Jednostki uczestnictwa w spółce osobowej, zwane ogółem praw i obowiązków (dalej: opio) mają charakter istotnie odmienny od udziałów bądź akcji w spółkach kapitałowych. Z perspektywy rozważanego zbycia opio w spółce osobowej należy mieć na uwadze, iż liczba wspólników spółki nie może być mniejsza niż 2 oraz fakt, że opio pozostaje niepodzielne. Oznacza to, że w przeciwieństwie do spółek kapitałowych nie może wystąpić jednoosobowa spółka osobowa, a także nie ma możliwości sprzedaży części ogółu praw i obowiązków (opio), a wyłącznie opio jako całość (jako całokształt praw i obowiązków wspólnika w spółce). Co więcej, w przypadku przeniesienia opio w spółce jawnej na nowego wspólnika, odpowiada on solidarnie z dotychczasowym wspólnikiem za jego zobowiązania związane z działalnością spółki jawnej oraz za zobowiązania spółki przed jego przystąpieniem do niej.
Forma spółki osobowej nie pozwoli zatem na dokonanie transakcji, w ramach której właściciel miałby sprzedać część swoich praw udziałowych, pozostając w strukturze własnościowej po transakcji. Należy też zauważyć odmienność praw i obowiązków wspólników w spółce osobowej oraz kapitałowej, która uniemożliwia co do zasady wdrożenie typowych narzędzi (rozwiązań) korporacyjnych w spółce osobowej (np. brak mechanizmu umarzania opio, brak możliwości wnoszenia dopłat, brak organów takich jak Zarząd Spółki, Rada Nadzorcza, Zgromadzenie Wspólników – których funkcjonowanie reguluje Kodeks spółek handlowych).
Jeżeli forma spółki osobowej będzie przeszkodą dla skutecznego przeprowadzenia sprzedaży firmy do rozważenia pozostają przedstawione wcześniej alternatywy, tj. zbycie przedsiębiorstwa (asset deal) przez spółkę osobową lub przekształcenie spółki osobowej w spółkę kapitałową, a następnie sprzedaż udziałów. Aspekty prawne i podatkowe tych rozwiązań zostały przedstawione wyżej. Warto zaznaczyć, że w przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa przez spółkę osobową, środki ze sprzedaży trafią do spółki osobowej (dochód ze zbycia będzie podlegał opodatkowaniu na takich samych zasadach jak bieżące dochody uzyskiwane przez spółkę). W dalszej kolejności możliwy jest transfer do wspólników jako wypłata zysków (brak opodatkowania) i/lub w związku z likwidacją spółki osobowej (środki pieniężne wydane w związku z likwidacją spółki osobowej nie stanowią przychodu podlegającego opodatkowaniu).
Przekształcenie spółki osobowej w spółkę kapitałową
Przekształcenie spółki osobowej w spółkę kapitałową umożliwi zastosowanie wszelkich rozwiązań dostępnych w transakcji zbycia udziałów / akcji – w szczególności możliwość sprzedaży części udziałów, wykorzystanie narzędzi zapewniających określony ład korporacyjny, pozostanie wspólnika i wyjście jego w przyszłości na warunkach dziś ustalonych itd. W praktyce inwestorzy niechętnie przejmują spółki osobowe, oczekując od właścicieli zmiany formy prawnej spółki przed transakcją.
Proces przekształcenia spółki osobowej w spółkę kapitałową przebiega w oparciu o sformalizowaną procedurę uregulowaną przepisami Kodeksu spółek handlowych. W wyniku przekształcenia powstaje spółka kapitałowa – spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna – której wspólnikami/ akcjonariuszami stają się dotychczasowi wspólnicy spółki osobowej. Spółka kapitałowa wstępuje z mocy prawa we wszelkie prawa i obowiązki cywilnoprawne, prawnopracownicze i administracyjne (te ostatnie, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej) przynależne do spółki osobowej. Z kolei spółka przekształcona wstępuje w przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki przekształcanej spółki osobowej, przy uwzględnieniu specyfiki opodatkowania podatkiem dochodowym przychodów i kosztów ich uzyskania generowanych przez spółkę osobową obciążających jej wspólników. W przypadku przekształcenia spółki osobowej w spółkę kapitałową nie występuje możliwość „odcięcia” spółki przekształconej od zobowiązań / ryzyk podatkowych ciążących na spółce osobowej.
Przekształcenie spółki osobowej w spółkę kapitałową nie wiąże się jednak z powstaniem obciążeń podatkowych, zarówno na gruncie podatków dochodowych (po stronie wspólników spółki przekształcanej oraz spółki przekształcanej), jak i na gruncie podatków obrotowych – VAT oraz podatku od czynności cywilnoprawnych.
Niezależnie od aktualnej formy prawnej prowadzonej działalności, możliwe jest zastosowanie różnych struktur transakcji sprzedaży biznesu. Wybór zależy przede wszystkim od założeń biznesowych oraz preferencji stron transakcji. Z pewnością duży wpływ na strukturę transakcji ma to, czy aktualni właściciele mają pozostać w strukturze własnościowej. Istotnym aspektem jest też kwestia problemów i ryzyk związanych z przejmowaniem działalności w ramach transakcji „asset deal” oraz waga możliwości wyeliminowania odpowiedzialności za ryzyka podatkowe. Specyfika norm regulujących działalność spółek osobowych może stanowić istotny czynnik zniechęcający inwestorów działających w strukturach korporacyjnych i holdingowych do przejmowania podmiotów o takiej formie prawnej.
