Nie każdy ma bowiem świadomość, iż poczynione za życia spadkodawcy darowizny mogą rodzić w przyszłości obowiązek zapłaty zachowku na rzecz pozostałych spadkobierców ustawowych. Bogactwo sporów powstałych na kanwie przepisów prawa spadkowego regulującego problematykę zachowku potwierdza wyrok Sądu Najwyższego z 18 maja 2017 r., sygn. I CSK 512/16.
Dziedziczenie spadku – stan faktyczny
Spór, do którego odnosi się powyżej wskazany wyrok Sądu Najwyższego, powstał pomiędzy trójką rodzeństwa spadkodawcy. Zmarły pozostawił po sobie spadek znacznej wartości, jednocześnie za życia dokonał kilku rozporządzeń majątkowych. W konsekwencji czysta wartość spadku wyniosła ponad 6 milionów złotych. W wyniku działu spadku dokonanego pomiędzy rodzeństwem i małżonką zmarłego, powód otrzymał ¼ majątku spadkodawcy. Jednakże, zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek. Jednocześnie jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia. Na kanwie przytoczonego przepisu, powód uznał, że wartość otrzymanej części spadku (aktywów zmarłego) jest niższa, niż wartość zachowku, która mu przysługuje, wskazując na wysoką wartość dokonanych za życia zmarłego darowizn na rzecz sióstr. W konsekwencji zażądał od jednej z sióstr wypłaty należnego mu zachowku.
Wpływ darowizn na spadkobranie
Zgodnie z przepisami prawa spadkowego, darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia podlegają zaliczeniu zarówno na poczet schedy spadkowej przy dziedziczeniu ustawowym, jak i doliczeniu do substratu zachowku.
Jeżeli przy dziale spadku okaże się, że spadkodawca dokonał za życia darowizn, które podlegają doliczeniu, to wówczas ich wartość dodaje się do wartości spadku. Tak uzyskaną wielkość dzieli się na schedy spadkowe, przypadające każdemu ze spadkobierców ustawowych, według zasad dziedziczenia ustawowego.
Od wartości tych sched odejmuje się, w odniesieniu do spadkobierców, którzy otrzymali darowizny, wartość otrzymanych przez nich przysporzeń, a pozostałą różnicę wypłaca się im ze spadku. Co istotne, doliczanie darowizn do spadku na potrzeby działu spadku w przypadku dziedziczenia ustawowego, to operacja matematyczna. Nie prowadzi ona bezpośrednio do skutków majątkowych, tzn. obdarowany nie musi zwracać ani całości, ani części darowizny, którą otrzymał i to nawet jeśli wynosi ona więcej, niż przypadający nań udział w majątku spadkowym.
Z kolei, gdy wartość spadku po zmarłym nie wystarcza na pokrycie wartości zachowku (tj. spadkobierca otrzymałby więcej tytułem zachowku, niż otrzymał w spadku), spadkobierca ustawowy może wystąpić z roszczeniem o jego uzupełnienie do innych spadkodawców ustawowych, których wartość przysporzenia z majątku zmarłego jest wyższa np. w związku z dokonaną wcześniej darowizną.
Obliczenie wysokości zachowku odbywa się w kilku etapach. W pierwszej kolejności należy określić wysokość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku, a następnie obliczyć wartości spadku stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku, jak również ustalić substrat zachowku, a więc stan czysty spadku (aktywa pomniejszone o pasywa), do którego dolicza się właśnie dokonane za życia zmarłego darowizny. Na samym końcu należy odjąć określone korzyści otrzymane przez uprawnionego i jego wstępnych (tj. przodków w linii prostej – rodziców, dziadków, pradziadków itd.) od kwoty należnego zachowku obliczonego w powyższy sposób. W przypadku, gdy wartość otrzymanych przez spadkobiercę przysporzeń jest niższa, niż wartość należnego mu zachowku, może on wystąpić o uzupełnienie należnego mu zachowku.
Wzrost czystej wartości spadku powoduje wzrost wartości przysługującego powodowi zachowku
Sąd I instancji uznał roszczenie powoda za nieuzasadnione, stwierdzając, że wartość jego udziału w spadku po zmarłym jest wyższa, niż przysługujący mu zachowek. Od tego rozstrzygnięcia powód wniósł apelację, którą Sąd II instancji częściowo uwzględnił, wskazując na błąd w ustaleniach wartości aktywów wchodzących w skład spadku po zmarłym, dokonanych przez Sąd I instancji. Wzrost czystej wartości spadku spowodował wzrost wartości przysługującego powodowi zachowku i przekroczył wartość aktywów zmarłego, otrzymanych przez powoda w związku z działem spadku. W konsekwencji Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił w części zaskarżony wyrok i zasądził na rzecz powoda kwotę ponad 70 tys. złotych od jednej z sióstr wraz z odsetkami tytułem uzupełnienia zachowku.
Z takim rozstrzygnięciem sądu nie zgodziła się zobowiązana do zaspokojenia roszczenia siostra i wniosła skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego, podnosząc, iż – obliczając substrat zachowku – sąd niesłusznie doliczył pełną wartość dokonanej za życia spadkodawcy na rzecz jej i jej męża darowizny. Zgodnie bowiem z art. 994 Kodeksu cywilnego do spadku nie dolicza się darowizn dokonanych na rzecz osób niebędących spadkobiercami, dokonanych przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy. W związku z tym, że darowizna dokonana była przez zmarłego do majątku wspólnego małżonków znacznie wcześniej, a ½ darowizny przysługuje mężowi, który spadkobiercą zmarłego nie jest, połowa wartości tejże darowizny nie powinna była zostać doliczona do substratu zachowku. Sąd Najwyższy podzielił stanowisko skarżącej, uznając, iż sąd niższej instancji nie powinien był uwzględnić wartości darowizny dokonanej na rzecz jej męża przy określaniu sumy zachowku i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi II instancji.
Omawiany wyrok prezentuje bogactwo sporów dotyczących obliczania wartości sched spadkowych i ewentualnych roszczeń o zapłatę i uzupełnienie zachowku. Nie ulega wątpliwości, że największym wyzwaniem w tym zakresie mogą okazać się uczynione za życia spadkodawcy darowizny, które nawet wiele lat po ich dokonaniu mogą doprowadzić do powstania po stronie obdarowanego obowiązku uiszczenia brakującej kwoty zachowku. W szczególności, kłopotliwe może być określenie ich wartości. Co istotne, jedynym sposobem pozbawienia prawa do zachowku jest wydziedziczenie spadkobiercy, dopuszczalne tylko w wyjątkowych okolicznościach. W związku z powyższym, pamiętać należy o regulacjach prawa spadkowego, których celem jest ochrona pozycji prawnej zstępnych (tj. potomków w linii prostej: dzieci, wnuki, prawnuki itd.) zmarłego, którzy wobec braku odmiennej woli spadkodawcy wyrażonej w sporządzonym testamencie winni być traktowani równo. Jeżeli więc spadkodawca zamierza rozporządzić swoim majątkiem inaczej, niż przewidują to przepisy prawa spadkowego, powinien dać temu wyraz poprzez zawarcie stosownych zapisów w treści umowy darowizny albo sporządzić testament.
