W dniu 17 kwietnia 2016 r. nastąpiła zmiana trybu kontroli i eliminacji z obrotu prawnego niedozwolonych postanowień wzorców umów. Przepisy ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw, przewidują bowiem zastąpienie dotychczasowego – sądowego trybu kontroli wzorców umów, postępowaniem administracyjnym. Kompetencje w tym zakresie zostały przyznane Prezesowi UOKiK.
W dniu 17 kwietnia bieżącego roku weszły w życie przepisy ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw. Celem owej nowelizacji jest uszczelnienie systemu ochrony konsumentów poprzez rozszerzenie dotychczasowych kompetencji Prezesa UOKiK oraz przyznanie mu dodatkowych instrumentów oddziaływania na przedsiębiorców wchodzących w relacje z konsumentami. W tym zakresie jedną z najdonioślejszych kompetencji, przyznanych Prezesowi UOKiK przez znowelizowane przepisy, stanowi uprawnienie do kontroli postanowień wzorców umów stosowanych przez przedsiębiorców w celu identyfikacji i eliminacji niedozwolonych postanowień owych umów.
Niedozwolone postanowienia według Kodeksu Cywilnego
Zgodnie z art. 3851 Kodeksu cywilnego za niedozwolone należy uznać takie postanowienia wzorca umowy stosowane przez przedsiębiorcę w relacjach z konsumentem, które kształtują prawa i obowiązki owego konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. W dotychczasowym stanie prawnym eliminacja owych klauzul abuzywnych (niedozwolonych postanowień umownych) z obrotu prawnego odbywała się wyłącznie na drodze cywilnoprawnej, na podstawie orzeczeń sądu ochrony konkurencji i konsumentów z siedzibą w Warszawie. Jak wynika z treści uzasadnienia do projektu ustawy nowelizującej, tryb ten skutkował nawarstwianiem się istotnych problemów praktycznych, w szczególności związanych z masowym wytaczaniem powództw o stwierdzenie abuzywności klauzul poprzez organizacje quasi-konsumenckie, działające głównie w celach osiągnięcia korzyści majątkowych związanych z możliwością uzyskania od przedsiębiorcy zwrotów kosztów procesów prowadzonych przez te podmioty.
W nowym stanie prawnym kompetencje związane z badaniem owych klauzul zostały włączone w poczet zadań spoczywających na Prezesie UOKiK. W tym zakresie, w pierwszej kolejności, wskazać należy, iż dodany do ustawy przepis art. 23a wprowadza generalny zakaz stosowania przez przedsiębiorców niedozwolonych postanowień umownych we wzorcach umów zawieranych z konsumentami. Warto nadmienić, iż przepis ten odwołuje się do dotychczasowej definicji klauzul abuzywnych, zawartej we wspomnianym powyżej przepisie art. 3851 Kodeksu cywilnego. W przypadku stwierdzenia naruszenia wspomnianego powyżej zakazu Prezes Urzędu wydaje decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolony i zakazie jego stosowania. Postępowanie w tym zakresie może zostać wszczęte zarówno z urzędu, jak i na skutek zawiadomienia ze strony konsumenta, rzecznika konsumentów, rzecznika ubezpieczonych oraz właściwej organizacji konsumenckiej.
Kara za stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego
Prezes Urzędu może nałożyć na przedsiębiorcę, stosującego niedozwolone postanowienie umowne, karę pieniężną w wysokości do 10% obrotu osiągniętego przez tego przedsiębiorcę w poprzednim roku obrotowym. Warto nadmienić, iż nałożenie owej sankcji jest niezależne od tego, czy przedsiębiorca działał umyślnie, czy też nie był świadomy bezprawności swoich działań. Ponadto nowe przepisy przyznają Prezesowi UOKiK uprawnienia do nałożenia na przedsiębiorcę dodatkowych obowiązków, w tym poinformowania konsumentów będących stronami umów zawartych na podstawie wzorca, którego postanowienia zostały uznane za niedozwolone, o uznaniu tych postanowień za klauzule abuzywne oraz do złożenia stosownych oświadczeń w tym zakresie.
Poza środkami o charakterze represyjnym, nowe przepisy upoważniają Prezesa UOKiK do stosowania środków o charakterze zaradczym. Organ ten może bowiem zaniechać stosowania sankcji, opisanych powyżej, jeżeli przedsiębiorca zobowiąże się do podjęcia określonych działań, zmierzających do zakończenia naruszenia zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych lub usunięcia jego skutków. W tej sytuacji Prezes Urzędu może wydać decyzję zobowiązującą przedsiębiorcę do wykonania wspomnianych zobowiązań. Należy jednak wskazać, iż decyzja w owym zakresie może zostać w każdej chwili uchylona, jeżeli przedsiębiorca nie wykonuje nałożonych na niego obowiązków, lub gdy decyzja ta została wydana w oparciu o nieprawdziwe, niekompletne lub wprowadzające w błąd informacje lub dokumenty.
Wątpliwości dotyczące skutków orzeczeń sądu
Zgodnie z dodanym przez przepisy nowelizujące art. 23d ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie klauzuli abuzywnej oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca, w którym przedsiębiorca ten posłużył się ową klauzulą. Przepis ten ma na celu usunięcie pojawiających się dotychczas wątpliwości co do skutków orzeczeń sądu w sprawie uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Zdaniem ustawodawcy, w dotychczasowym stanie prawnym brak było jednoznacznego zdeterminowania, czy owe orzeczenia odnosiły się jedynie do rozpatrywanego wzorca umowy, czy do wszelkich wzorców zawierających postanowienie uznane za niedozwolone. Pojawiały się ponadto wątpliwości czy rozstrzygnięcie we wspomnianym zakresie dotyczy wyłącznie przedsiębiorcy, którego wzorzec umowy był przedmiotem postępowania, czy też wszystkich przedsiębiorców wykorzystujących w swoich wzorcach umów zakwestionowane przez sąd postanowienia. W tym zakresie dokonana nowelizacja jednoznacznie zakreśla krąg podmiotów związanych decyzją o abuzywności danej klauzuli.
Nowelizacja przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów zastąpiła dotychczasowy – sądowy tryb kontroli postanowień wzorców umów – postępowaniem administracyjnym prowadzonym przez Prezesa UOKiK. Pomimo, iż nowe przepisy zdają się prowadzić do skutecznego ograniczenia problemów i wątpliwości związanych z dotychczasowym trybem eliminowania niedozwolonych postanowień wzorców umów z obrotu prawnego należy wskazać, iż administracyjny tryb kontroli, może prowadzić do ukonstytuowania się praktyki wydawania arbitralnych rozstrzygnięć, negatywnych dla przedsiębiorców.
AUTOR: Marek Pawlak, Konsultant, Kancelaria Prawna