W Sejmie aktualnie znajduje się poselski projekt ustawy o Rzeczniku Praw Pracowniczych („Ustawa o RPP”), który wpłynął 27 lipca 2023 r. Posłowie podnoszą, że w Polsce brak jest instytucji rzeczniczej podejmującej kwestie ochrony praw osób zatrudnionych, która nie posiadałaby kompetencji władczych ani prawodawczych.
Cel i potrzeba powołania Rzecznika Praw Pracowniczych
Specjalnie powołana instytucja miałaby koncentrować się na ochronie praw i zapewnieniu niezbędnej pomocy prawnej jednostkom wykonującym pracę oraz będącym jednocześnie zależną stroną stosunku prawnego (chociażby ekonomicznie). Projektodawcy widzą szczególne zastosowanie dla instytucji Rzecznika Praw Pracowniczych w sytuacji, gdy osoba zatrudniona nie uzyskała odpowiedniego wsparcia ze strony innych organów władzy publicznej, czy też nie miała szans poradzić sobie na własną rękę ze skomplikowanymi mechanizmami prawnymi.
Pojawia się jednak wątpliwość, czy potrzeba powołania nowej instytucji rzeczniczej jest rzeczywista, bowiem w Polsce działają już organy posiadające kompetencje w podobnych zagadnieniach, jak te przypisane Rzecznikowi Praw Pracowniczych. Są to m.in. Rzecznik Praw Obywatelskich, czy Państwowa Inspekcja Pracy oraz w określonym stopniu także związki zawodowe. Podkreśla się jednak, że Rzecznik Praw Pracowniczych charakteryzowałby się kilkoma swoistymi cechami i tak, zgodnie z proponowanymi przepisami, Rzecznik Praw Pracowniczych:
- jest wyspecjalizowanym organem władzy publicznej;
- wspiera osoby świadczące pracę także na innych podstawach niż stosunek pracy;
- nie przysługują mu żadne władcze kompetencje, w tym w szczególności kompetencja do rozstrzygania spraw administracyjnych w drodze decyzji;
- nie jest to organ inspekcyjny, który sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy;
- nie kontroluje przestrzegania prawa pracy i nie oddziałuje na warunki wykonywania pracy za pomocą środków władczych;
- jego działalność sprowadza się do oddziaływania na proces stanowienia i stosowania prawa tak, aby zapewnić realizację konstytucyjnych wolności i praw wykonujących pracę zależną oraz reprezentować ich interesy.
Ważny fragment
Co istotne, wsparcie ze strony Rzecznika Praw Pracowniczych byłoby dostępne zarówno dla osób zatrudnionych na podstawie stosunków pracy (pracowników według Kodeksu pracy), jak i stosunków administracyjnoprawnych oraz cywilnoprawnych. Chodzi więc o wszelkie osoby wykonujące pracę zależną, czyli znajdujące się w nierównorzędnej relacji z innym podmiotem, m.in. ze względu na jego przewagę ekonomiczną.
Prawa i wolności chronione przez Rzecznika Praw Pracowniczych
Według założeń projektu ustawy (art. 1 ust. 2 Ustawy o RPP), Rzecznik Praw Pracowniczych stoi w szczególności na straży:
- wolności zrzeszania się w związkach zawodowych;
- prawa dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach;
- wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy;
- prawa do minimalnego wynagrodzenia za pracę;
- prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy;
- prawa do wypoczynku;
- prawa do zabezpieczenia społecznego;
- wolności od dyskryminacji oraz równości kobiet i mężczyzn
– w zakresie, w jakim przysługują one osobom wykonującym pracę zależną oraz są związane z jej wykonywaniem.
Warto zwrócić uwagę, że zakres przysługujących praw może być odmienny w zależności od statusu osoby wykonującej pracę. Największą ochronę przyznaje oczywiście Kodeks pracy. Można tu jednak wskazać na chociażby art. 304 oraz 3041 Kodeksu pracy, który w kontekście obowiązków w zakresie BHP poniekąd zrównuje sytuację pracowników z np. osobami wykonującymi pracę na podstawie umów cywilnoprawnych (w zakresie stosowania art. 207 § 2 i art. 211 Kodeksu pracy wobec osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy). Tak samo ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych przyznaje prawo tworzenia i wstępowania do związków zawodowych osobom wykonującym pracę zarobkową (a nie tylko pracownikom).
Zadania i kompetencje Rzecznika Praw Pracowniczych
Proponowana ustawa w art. 5 wskazuje katalog zadań Rzecznika Praw Pracowniczych. Zgodnie z nią, do zadań Rzecznika Praw Pracowniczych należy w szczególności:
- opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną oraz mających wpływ na warunki jej wykonywania;
- współpraca ze związkami zawodowymi, organizacjami pracodawców, organizacjami społeczno-zawodowymi rolników oraz organizacjami społecznymi, do których celów statutowych należy ochrona wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną;
- inicjowanie, organizowanie i prowadzenie działalności edukacyjnej, promocyjnej i informacyjnej dotyczącej wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną i ich ochrony w Rzeczypospolitej Polskiej;
- prowadzenie poradnictwa w zakresie wolności i praw osób wykonujących pracę zależną;
- podejmowanie innych działań, o ile służą one ochronie wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną.
Ustawa przewiduje także szereg kompetencji Rzecznika Praw Pracowniczych (art. 6 Ustawy o RPP). W zakresie ochrony wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną Rzecznik może:
- ogłaszać wystąpienia publiczne, publikowane w środkach masowego przekazu;
- występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów normatywnych;
- skierować wystąpienie do ministra właściwego do spraw pracy;
- skierować wystąpienie do właściwego organu Państwowej Inspekcji Pracy;
- skierować wystąpienie do właściwego organu, organizacji lub instytucji, w tym – do Sejmu i Senatu oraz właściwych komisji sejmowych i senackich;
- skierować wystąpienie podmiotu zatrudniającego osoby fizyczne do wykonywania pracy zależnej, bez względu na podstawę ich zatrudnienia;
- żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu;
- wystąpić z wnioskiem o ukaranie w sprawie o wykroczenie ścigane z urzędu, na zasadach i trybie określonych w przepisach o postępowaniu w sprawach o wykroczenia;
- żądać wszczęcia postępowania administracyjnego;
- wnieść skargę do sądu administracyjnego;
- żądać wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej;
- wziąć udział w toczącym się postępowaniu cywilnym, karnym, w sprawach o wykroczenia, administracyjnym oraz przed sądami administracyjnymi na prawach przysługujących prokuratorowi, w tym wnosić w tych postępowaniach wszystkie środki prawne przysługujące od orzeczeń nieprawomocnych lub nieostatecznych oraz od orzeczeń prawomocnych lub ostatecznych;
- występować do Sądu Najwyższego z wnioskiem, o którym mowa w art. 83 § 1 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa);
- wnosić skargę nadzwyczajną, na podstawie art. 89 § 2 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym;
- występować do Naczelnego Sądu Administracyjnego z wnioskami o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych;
- przystępować do sporów zbiorowych, o których mowa w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, na wniosek podmiotu reprezentującego interesy pracownicze i po jego stronie (oraz wykonywać wszelkie czynności w sporze zbiorowym przewidziane przepisami prawa dla podmiotu reprezentującego interesy pracownicze w zakresie udzielonego przez ten podmiot w danym sporze upoważnienia).
Działanie Rzecznika Praw Pracowniczych z urzędu i na wniosek
Podjęcie czynności przez Rzecznika będzie mogło następować z urzędu lub na wniosek. Z wnioskiem może zwracać się do Rzecznika:
- osoba wykonująca pracę zależną,
- związek zawodowy lub
- inna organizacja społeczna działająca na rzecz osób wykonujących pracę zależną.
Rzecznik Praw Pracowniczych, po zapoznaniu się ze skierowanym do niego wnioskiem, może:
- podjąć czynności;
- wskazać wnioskodawcy przysługujące mu prawa i środki działania;
- przekazać sprawę według właściwości;
- odmówić podjęcia czynności, o czym, uzasadniając swoje stanowisko, zawiadamia wnioskodawcę.
Czy możemy spodziewać się więc wzmocnienia ochrony praw osób wykonujących pracę zależną?
Póki co projekt ustawy o Rzeczniku Praw Pracowniczych widnieje na stronie Sejmu jeszcze bez nadanego numeru druku sejmowego. Będziemy jednak śledzić na bieżąco losy proponowanej ustawy i informować Państwa o kolejnych krokach. Zachęcamy do zapoznania się z brzmieniem omawianego projektu ustawy.
Autorki: Jolanta Zarzecka-Sawicka, radca prawny, Partner i Karolina Karpińska, aplikantka adwokacka, Junior Associate, Zespół Kancelarii Prawnej Grant Thornton
