Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt ustawy zaostrzającej odpowiedzialność podmiotów zbiorowych (Projekt). Zakłada on ułatwienia w wymierzaniu sankcji, rozszerzenie ich katalogu oraz wzrost wysokości kar finansowych. Pojawi się między innymi sankcja polegająca na likwidacji bądź rozwiązaniu podmiotu zbiorowego, a także przepadku należących do niego składników lub praw majątkowych. Odpowiedzialności unikną tylko te podmioty, które dochowują należytej staranności wymaganej w danych okolicznościach, w tym w nadzorze nad prowadzoną działalnością i pracownikami.
Do tej pory termin „należyta staranność” kojarzył się podatnikom przede wszystkim z podatkiem VAT i z działaniami, które należy podejmować, aby nie dać się wciągnąć oszustom w tzw. „karuzelę VAT”. Nowe przepisy zawarte w projekcie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych uzależniają uniknięcie wysokich kar od dochowywania należytej staranności przez wszystkie podmioty zbiorowe, czyli osoby prawne, spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa oraz polskie oddziały podmiotów zagranicznych.
Brak konieczności ustalania faktycznego sprawcy czynu
Zgodnie z obowiązującymi przepisami już dziś istnieje możliwość nałożenia kary na podmiot zbiorowy za czyn zabroniony. Warunkiem wszczęcia postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu jest jednak wydanie prawomocnego wyroku skazującego sprawcę czynu.
Nowe przepisy mają to zmienić, dzięki wprowadzeniu koncepcji tzw. winy anonimowej. Postępowanie będzie mogło zostać wszczęte w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu o charakterze przestępstwa oraz stwierdzenia istnienia interesu publicznego w prowadzeniu takiego postępowania. Nie będzie zatem potrzeby uzyskiwania prawomocnego wyroku karnego przeciwko faktycznemu sprawcy czynu.
Oprócz tego, nastąpi poszerzenie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych o ich zachowania własne oraz o czyny osób zatrudnionych, popełnione w ramach wykonywanych obowiązków oraz współpracującą z podmiotem kadrę menedżerską.
Autorzy Projektu liczą na to, że wprowadzenie „winy anonimowej” doprowadzi do zwiększenia liczby spraw toczących się przed sądami (aktualnie około 20 spraw rocznie) oraz zwiększenia wymiaru zasądzanych kar.
Za brak należytej staranności – rozwiązanie spółki i przepadek mienia
W Projekcie oprócz zwiększenia maksymalnej kary pieniężnej do 30 milionów złotych (dziś do 5 mln zł), zrezygnowano z ograniczenia wysokości kary do 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym doszło do popełnienia przestępstwa. Pojawiła się również sankcja polegająca na możliwości likwidacji bądź rozwiązania podmiotu zbiorowego. Dodatkowo wprowadzony zostanie obowiązek zwrotu na rzecz Skarbu Państwa środków publicznych, a także zakaz korzystania z dotacji, subwencji i innych podobnych form wsparcia publicznego oraz zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.
Kary finansowe groziły i na gruncie dotychczasowych regulacji. Pewną nowością jest jednak zagrożenie „przeniesieniem własności składników lub praw majątkowych” podmiotu zbiorowego na Skarb Państwa, chyba że podlegają one zwrotowi uprawnionemu podmiotowi (w szczególności pokrzywdzonemu). Karę taką orzekać będzie sąd równocześnie z orzeczeniem kary rozwiązania lub likwidacji podmiotu zbiorowego.
Jak dochować należytej staranności?
Odpowiedzialności uniknie ten podmiot zbiorowy, który wykaże, że „wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością.”
Pojęcie „należytej staranności” nie zostało w Projekcie zdefiniowane. Przez należytą staranność należy więc rozumieć określony, modelowy sposób postępowania oczekiwany od rozsądnego uczestnika obrotu gospodarczego, uwzględniając zawodowy charakter prowadzonej działalności.
W praktyce oznacza to, że każdy podmiot zbiorowy powinien sprawdzić, czy posiada odpowiednie procedury wykluczające popełnienie czynu zabronionego przez działania albo zaniechania organu tego podmiotu, czy też osoby, za których czyn odpowiedzialność ponosi podmiot zbiorowy tj. osoby działające m.in. na podstawie pełnomocnictwa lub prokury oraz osoby będące pracownikami podmiotu zbiorowego.
Szczególnie ważne jest aby podmiot zbiorowy posiadał odpowiednie algorytmy postępowania zmniejszające ryzyko popełnienia czynu zabronionego w związku z dokonywaniem rozliczeń podatkowych. W przypadku często niejasnego prawa podatkowego szczególnie bowiem łatwo o pomyłkę.
Podsumowanie
Nowe przepisy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych znacząco zwiększą ryzyka zawiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Warto już dziś zacząć się do nich przygotowywać i opracować mechanizmy zmniejszające ryzyko popełnienia przestępstwa przez podmiot zbiorowy oraz osoby, za których czyny ponosi on odpowiedzialność.
AUTOR: Arkadiusz Łagowski