Jednakże, naprzeciw takim zagrożeniom wychodzą przepisy projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa (zwaną także ustawą o sygnalistach), które przewidują liczne środki ochronne przysługujące osobom dokonującym przedmiotowych zgłoszeń. Mimo, że ustawa jest na etapie projektu, zarówno pracodawcy, jak i osoby mogące zostać potencjalnie sygnalistami powinny już teraz zapoznać się z prawami jak i obowiązkami związanymi z ochroną osób zgłaszających naruszenia.
UWAGA! Ustawa o ochronie sygnalistów została uchwalona i opublikowana w dniu 24 czerwca 2024 r. w Dzienniku Ustaw. Przedsiębiorcy objęci zakresem zastosowania nowych regulacji mają czas na dostosowanie się do nich do dnia 24 września 2024 r. W tym terminie powinni oni zadbać m. in. o przygotowanie i wdrożenie procedur dokonywania i przyjmowania zgłoszeń naruszeń prawa w organizacji, czy też o ustanowienie wewnętrznego kanału zgłoszeń.
Więcej informacji w przedmiocie tego, kogo dotyczy ustawa o ochronie sygnalistów oraz jakie obowiązki nakłada na podmioty zobowiązane, znajdziecie Państwo w artykule Kogo dotyczy ustawa o ochronie sygnalistów?
Konieczność zapoznania się już teraz z prawami i obowiązkami wynikającymi z brzmienia projektu ustawy stanowi konsekwencję ujęcia w treści projektu bardzo krótkiego terminu od dnia ogłoszenia ustawy do dnia początku jej obowiązywania. Termin ten wynosi jedynie 2 miesiące (wyjątek stanowią niektóre przepisy dotyczące procedury zgłoszeń, gdzie przewidziano jeszcze krótszy termin – tj. 14 dni od dnia ogłoszenia ustawy).
Przed rozpoczęciem omawiania poszczególnych sposobów ochrony sygnalistów należy w pierwszej kolejności podkreślić, że wbrew pozorom, szeroka ochrona takich osób jest korzystna nie tylko z punktu widzenia samych sygnalistów czy organów państwowych, ale także podmiotów, u których zaistniało możliwe naruszenie. Dotyczy to przede wszystkim organizacji o złożonej strukturze oraz większej liczbie pracowników.
Przykładowo, wydaje się, że jeżeli sygnalistom zostanie zapewnione odpowiednie bezpieczeństwo, przy jednoczesnym ustanowieniu przez pracodawcę odpowiedniej wewnętrznej procedury dokonywania zgłoszeń, znacząco wzrośnie prawdopodobieństwo poinformowania pracodawcy o stosowaniu przez danych pracowników praktyk szkodliwych dla jego działalności. Otrzymanie takiego sygnału przez podmiot umożliwia zapobieżenie następnym naruszeniom w przyszłości.
Jakie są więc najważniejsze sposoby ochrony sygnalistów, które przewiduje projekt ustawy?
Ochrona danych osobowych sygnalisty
Sygnalista chroniony jest już na etapie złożenia zgłoszenia. Dane osobowe, pozwalające na jego identyfikację, w braku wyraźnej zgody nie mogą zostać udostępnione osobom nieupoważnionym (ustawa przewiduje wyjątek w tym zakresie, dotyczący sytuacji, w których ujawnienie danych jest konieczne dla np. zagwarantowania prawa do obrony osobie, której dotyczy zgłoszenie). Nadto, podmiot (albo organ publiczny) po otrzymaniu zgłoszenia może przetwarzać dane osobowe jedynie w zakresie niezbędnym do przyjęcia zgłoszenia lub podjęcia ewentualnych działań następczych. Dodatkowo, w przypadku zebrania danych osobowych niemających znaczenia dla rozpatrzenia zgłoszenia, muszą one zostać niezwłocznie usunięte.
Zakaz działań odwetowych wobec osób zgłaszających naruszenia
Najważniejsze gwarancje dla sygnalisty zostały zawarte w rozdziale drugim projektu ustawy, w którym ujęto m.in. zakaz podejmowania działań odwetowych wobec osób zgłaszających naruszenia. Co istotne, zakazane są również same groźby oraz próby zastosowania takich środków.
Ważny fragment
Projekt ustawy przewiduje katalog działań odwetowych. Jednakże należy pamiętać, że są to jedynie przykładowe działania zakazane. Oznacza to, że inne zachowania o takim charakterze, nieujęte wprost w katalogu także mogą zostać uznane jako działania odwetowe.
Dodatkowo, warunkiem aby sygnalista korzystał z ochrony przewidzianej we wspomnianym drugim rozdziale projektu ustawy jest posiadanie przez niego uzasadnionej podstawy by sądzić, że zgłaszana (ujawniana) informacja dotyczy interesu publicznego, jak również, że jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia (ujawnienia) oraz że stanowi informację o naruszeniu prawa.
- Sygnalista-pracownik
Jeżeli sygnalista świadczył, aktualnie świadczy albo ma świadczyć pracę na podstawie stosunku pracy, nie mogą być wobec niego podejmowane działania odwetowe, w szczególności w postaci:
- odmowy nawiązania stosunku pracy albo jego wypowiedzenia lub rozwiązania bez wypowiedzenia;
- niezawarcia umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, czy też niezawarcia kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarcia umowy o pracę na czas nieokreślony, po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony, jeżeli pracownik miał uzasadnione oczekiwanie, że taka umowa zostanie z nim zawarta;
- obniżenia wysokości wynagrodzenia za pracę, czy pominięcia przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżenia wysokości tych świadczeń;
- wstrzymania awansu albo pominięcia przy awansowaniu, bądź przeniesienia pracownika na niższe stanowisko pracy, czy przekazania innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków pracownika;
- zawieszenia w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych, negatywnej oceny wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy, nałożenia lub zastosowania środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze, niekorzystnej zmiany miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
- przymusu, zastraszania lub wykluczenia, mobbingu, dyskryminacji, bądź niekorzystnego lub niesprawiedliwego traktowania;
- wstrzymania udziału lub pominięcia przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe, czy też działania zmierzającego do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
- nieuzasadnionego skierowania na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, o ile przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badanie;
- spowodowania straty finansowej, w tym gospodarczej lub utraty dochodu, jak również wyrządzenia innej szkody niematerialnej, w tym naruszenia dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia zgłaszającego.
- Inne stosunki prawne
Gdy sygnalista świadczył, świadczy albo ma świadczyć pracę lub usługi, pełnić funkcję czy służbę na podstawie innego stosunku prawnego (jak np. umowy zlecenia), objęty jest on analogiczną ochroną jak zgłaszający-pracownik. Co do zasady bowiem przepis zawierający zaprezentowaną wyżej listę przykładowych działań odwetowych, odnoszącą się do pracowników, stosuje się odpowiednio do osób pozostających we wspomnianych, pozapracowniczych stosunkach.
Warto zauważyć, że ustawodawca sprecyzował w odniesieniu do takich stosunków także dodatkowe przykładowe działania odwetowe, polegające na:
- wypowiedzeniu, odstąpieniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług;
- nałożeniu obowiązku bądź odmowie przyznania, ograniczeniu lub odebraniu uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
Kto musi udowodnić czy dane zachowanie w stosunku do sygnalisty jest działaniem odwetowym
Bardzo istotne jest to, kto w razie ewentualnego sporu będzie musiał udowodnić, czy dane zachowanie w stosunku do sygnalisty należy, bądź nie należy zakwalifikować jako działanie odwetowe za dokonanie zgłoszenia albo ujawnienie publiczne. Z uwagi na co do zasady silniejszą pozycję, ustawodawca wskazał podmiot któremu zarzuca się dokonanie działania o takim charakterze (czyli np. pracodawcę albo zleceniodawcę), jako podmiot, na którym ciąży obowiązek wykazania, że jego zachowanie nie było działaniem odwetowym za dokonanie takiego zgłoszenia albo ujawnienia publicznego.
Czytaj więcej: Ochrona sygnalistów a odpowiedzialność członków zarządu
Inne środki ochrony sygnalisty
Jednym z najistotniejszych środków ochrony sygnalisty jest także zastrzeżenie przez ustawodawcę, że dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego zgodnie z ustawą, nie może stanowić podstawy odpowiedzialności (w tym m.in. dyscyplinarnej, czy za szkodę, z tytułu naruszenia praw innych osób). Warunkiem takiej ochrony jest posiadanie przez zgłaszającego uzasadnionej podstawy żeby sądzić, że zgłoszenie (ujawnienie publiczne) jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że świadome zgłoszenie (ujawnienie publiczne) nieprawdziwych informacji oczywiście nie korzysta z ochrony, a takie działanie może się wiązać nie tylko z poniesieniem przez osobę dokonującą fałszywego zgłoszenia sanacji karnych, ale także m.in. z koniecznością zapłaty odszkodowania lub zadośćuczynienia na rzecz osoby poszkodowanej z tego tytułu.
Dodatkowo, warunkiem by uzyskanie informacji będących przedmiotem zgłoszenia (ujawnienia publicznego) lub dostęp do takich informacji, nie mogły stanowić podstawy odpowiedzialności, jest to, aby takie uzyskanie/dostęp nie stanowiły czynu zabronionego.
Wskazane wyżej najważniejsze środki ochrony stanowić będą gwarancję bezpieczeństwa dla działającego w dobrej wierze, rzetelnego sygnalisty. Ich naruszenie może wiązać się nie tylko z odpowiedzialnością cywilną, ale także karną (w tym także w postaci pozbawienia wolności). Jednak należy pamiętać, że analogiczna odpowiedzialność będzie mogła grozić osobie zgłaszającej naruszenie prawa, która uczyniła to w sposób niezgodny z brzmieniem ustawy.
AUTORKA: Zuzanna Piątek, Junior Associate w Zespole Kancelarii Prawnej Grant Thornton
Czytaj więcej o sygnalistach:
Kogo dotyczy ustawa o ochronie sygnalistów?
Jaka ochrona przysługuje sygnalistom w kontekście RODO? [INFORMATOR]
Ustawa o ochronie sygnalistów opublikowana w Dzienniku Ustaw
Na jaką ochronę mogą liczyć sygnaliści?
