Do dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r. bezpośrednie zastosowanie znajdą przepisy unijnego rozporządzenia regulującego sprawy z zakresu prawa spadkowego oraz wprowadzającego instytucję europejskiego poświadczenie spadkowego.
Zmiany w prawie wspólnotowym są odpowiedzią na zwiększoną mobilność mieszkańców Unii Europejskiej. Ich celem nadrzędnym jest ujednolicenie, a tym samym uproszczenie zasad prowadzenia postępowań spadkowych w poszczególnych krajach członkowskich, ograniczenie kosztów z tym związanych i w konsekwencji ułatwienie wykazania swoich praw do spadku obywatelom państw członkowskich w pozostałych krajach wspólnotowych. Jednocześnie, w związku z powyższymi zmianami oraz koniecznością wprowadzenia do przepisów krajowych rozwiązań regulujących organizację i przebieg postępowań związanych z wydaniem europejskiego poświadczenia spadkowego, w zakresie, w jakim nie zostało to unormowane w treści samego rozporządzenia, polski ustawodawca zdecydował się na szereg modyfikacji polskiego postępowania spadkowego, obejmujących m.in. zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego oraz w Prawie o notariacie, które wejdą w życie również 17 sierpnia 2015 r.
Właściwość i możliwość wyboru prawa w sprawach spadkowych
Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (zwanego dalej „Rozporządzeniem”), o którym mowa, harmonizuje przepisy dotyczące jurysdykcji i prawa właściwego w zakresie dziedziczenia w Unii Europejskiej. Zgodnie z założeniami europejskiego prawodawcy, zasady te winny ułatwić procedurę wykazania swoich praw do dziedziczenia po zmarłym na terenie innego państwa członkowskiego, jak również przyspieszyć pozyskanie takiego tytułu i ograniczyć koszty z tym związane.
Stosownie do treści aktu, jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku po zmarłym sprawować będą sądy państwa, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci (a nie prawo państwa obywatelstwa). Co więcej, miejsce to będzie przesądzało o zastosowaniu prawa właściwego dla oceny uprawnień osób uprawnionych do spadku. Pojęcie zwykłego miejsca pobytu jest terminem autonomicznym prawa unijnego. Oznacza ono miejsce, w którym dana osoba przebywa oraz, w którym znajduje się ośrodek jej interesów życiowych, w tym także znakomita część jego majątku. Jednocześnie Rozporządzenie przewiduje możliwość wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili wyboru lub w chwili śmierci. Przy czym, wybór ten musi zostać dokonany w sposób wyraźny, w oświadczeniu złożonym w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z treści takiego dokumentu. Co istotne, ważność oraz konsekwencje prawne takiego aktu oceniane będą przez pryzmat wybranego prawa.
Europejskie poświadczenie spadkowe
Wśród przepisów i rozwiązań przyjętych w Rozporządzeniu istotną rolę odgrywa europejskie poświadczenie spadkowe, wydawane w jednym państwie w celu wykorzystania w innym państwie członkowskim. Potwierdzało ono będzie tytuł prawny do spadku spadkobiercy albo wykonawcy testamentu i pozwoli na stosunkowo szybkie i skuteczne załatwienie sprawy spadkowej o transgranicznym charakterze. Poświadczenie wydawane będzie na zbliżonych zasadach i identycznym wzorcu. Nadto, winno ono wywierać jednolite skutki prawne we wszystkich państwach członkowskich oraz być skuteczne i wykonalne bez konieczności przeprowadzania dodatkowego postępowania o uznanie i wykonanie, a co za tym idzie, bez konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów z tym związanych.
Zmiany w krajowym prawie spadkowym
Rozporządzenie będzie stosowane bezpośrednio, to znaczny bez konieczności jego implementacji do prawa krajowego. Niemniej, pozostawiło ono państwom członkowskim Unii Europejskiej swobodę w zakresie ustalenia organizacji i przebiegu postępowania dotyczącego europejskiego poświadczenia spadkowego w zakresie, w jakim nie zostało to unormowane w treści samego Rozporządzenia, jak również w odniesieniu do organów, które uzyskają kompetencje do wydawania samego dokumentu.
Zgodnie z ustawą z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw, podpisaną przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dnia 5 sierpnia 2015 r. uprawnienie do wydania europejskiego poświadczenia dziedziczenia będzie przysługiwało sądom, z wyłączeniem możliwości wydania decyzji w tym przedmiocie przez referendarzy sądowych oraz notariuszom, których działania w tym zakresie winny być poddane kontroli instancyjnej dokonywanej przez sądy. Co więcej, stosownie do treści Rozporządzenia, procedura wydania europejskiego poświadczenia spadkowego powinna korespondować z obecnie obowiązującym modelem, ukształtowanym dla postępowań podobnego rodzaju. W konsekwencji, jako wzorzec postępowania przyjęto postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku i przedmiotu zapisu windykacyjnego – dla postepowań prowadzonych przed sądem oraz postępowanie mające na celu wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia – dla postępowań prowadzonych przez notariusza. Na uwagę zasługuję fakt, że osoba zainteresowana będzie miała możliwość wyboru trybu procedowania, przy czym zarówno sądowa, jak i notarialna droga uzyskania poświadczenia funkcjonować będą jako dwa równorzędne, a zarazem niezależne od siebie tryby.
Najważniejsze zmiany w postępowaniu spadkowym
Wprowadzenie do polskiego systemu prawnego instytucji europejskiego poświadczenia spadkowego spowodowało nadto zmiany obowiązujących dotychczas przepisów, regulujących postępowanie spadkowe. Polegają one w szczególności na zmianie właściwości sądu orzekającego w sprawach z zakresu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych. Zgodnie z ustawą nowelizującą, powództwo w tym zakresie będzie można wytoczyć wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu, zamiast dotychczasowego ostatniego miejsca zamieszkania. Podobnie, sądem wyłącznie właściwym do orzekania w tych sprawach będzie sąd miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Co więcej, nowe przepisy umożliwią notariuszom stworzenie protokołu dziedziczenia na wniosek osoby zainteresowanej, który następnie może zostać potwierdzony poprzez złożenie stosownego oświadczenia przez pozostałych zainteresowanych w dogodnym dla nich czasie i przed wybranym notariuszem. Dopiero po złożeniu oświadczeń przez wszystkich interesariuszy, notariusz sporządzi właściwy protokół dziedziczenia, stanowiący dokument potwierdzający prawo do spadku poszczególnych osób nim objętych. Rozwiązanie to stanowi wyłom od dotychczas obowiązującej zasady osobistej i jednoczesnej obecności w kancelarii notarialnej wszystkich zainteresowanych. Nadto, znowelizowane przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują skrócenie do trzech miesięcy (z dotychczasowych sześciu) okresu, w jakim spadkobiercy mogą zgłaszać się do udziału w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku i wykazać swoje uprawnienia do dziedziczenia.
Wprowadzone zmiany winny zagwarantować obywatelom państw Unii Europejskiej realną możliwość egzekwowania swoich praw spadkowych po osobach zmarłych począwszy od dnia 17 sierpnia 2015 r., których miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci znajdowało się na terytorium innego państwa członkowskiego, w szczególności poprzez ujednolicenie przepisów proceduralnych w tym zakresie, jak również możliwość łatwego uzyskania europejskiego poświadczenia spadkowego. Jednocześnie, zmiany dostosowujące polską procedurę spadkową do unijnych modyfikacji przewidują nadto dodatkowe uproszczenia w postaci skróconego okresu ogłoszenia o wezwaniu spadkobierców do udziału w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku i wykazania praw do dziedziczenia, jak również możliwość sporządzenia przez notariusza protokołu poświadczenia dziedziczenia bez jednoczesnej obecności i osobistego udziału w czynnościach wszystkich potencjalnych spadkobierców, co niewątpliwie paraliżowało niekiedy proces pozyskania notarialnego poświadczenia dziedziczenia. Zmiany wejdą w życie dnia 17 sierpnia 2015 r.
