Podsumowanie
- Przy obliczaniu zachowku, do spadku dolicza się fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie. Co istotne jednak, fundusz założycielski wniesiony więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku nie będzie brany pod uwagę, czyli nie będzie podlegał doliczeniu do spadku, chyba że fundacja rodzinna będzie spadkobiercą.
- Ustawa o fundacji rodzinnej przewiduje możliwość żądania przez obowiązanego do zapłaty zachowku odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a - w wyjątkowych przypadkach - jego obniżenia.
- Ustawa wprowadza możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku w całości lub w części, obok istniejącej dotychczas w Kodeksie cywilnym możliwości zrzeczenia się dziedziczenia.
Wprowadzenie fundacji rodzinnej do polskiego porządku prawnego
Już wkrótce w polskim porządku prawnym pojawi się nowa instytucja – fundacja rodzinna. Jej wprowadzenie wymaga pewnych zmian w istniejących już regulacjach prawnych. Mają one na celu w szczególności dostosowanie obecnego prawa do nowej instytucji, a także uczynienie fundacji rodzinnej atrakcyjną formą zabezpieczenia majątku firm rodzinnych, ułatwiającą wielkopokoleniową sukcesję.
Zgodnie z projektem ustawy o fundacji rodzinnej, przyjętym przez Sejm 14 grudnia 2022 r. i przekazanym, zgodnie z procedurą ustawodawczą, do Senatu, do Kodeksu cywilnego wprowadzone zostaną zmiany w części dotyczącej spadkobrania, a dokładniej instytucji zachowku.
Zachowek – uwagi ogólne i zmiany
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, mającą na celu ochronę najbliższych krewnych spadkodawcy. Zgodnie z jej założeniami, niezależnie od woli spadkodawcy, pewien wąski krąg osób powinien otrzymać od niego określoną część majątku. Do grupy tej zaliczani są: zstępni (tj. dzieci, wnuki itp.), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. To oni mają uprawnienie do żądania od spadkobierców określonej kwoty, stanowiącej ich udział w majątku spadkowym z tytułu zachowku.
Przykładowo można wskazać, iż w przypadku prowadzenia przez spadkodawcę firmy, w ramach której zgromadzony jest praktycznie cały jego majątek, zapisanie udziałów w tej firmie w testamencie wyłącznie jednemu z dwójki rodzeństwa, przy pominięciu również małżonka spadkodawcy, uruchomi możliwość domagania się zachowku przez drugie dziecko spadkodawcy, a także owego małżonka. Wówczas uprawniony do zachowku będzie mógł domagać się ½ udziału w spadku, który przypadłby mu na podstawie dziedziczenia ustawowego (lub 2/3 jeżeli osobą uprawnioną jest małoletni lub niezdolny do pracy).
Ważny fragment
Wprowadzenie fundacji rodzinnej do polskiego porządku prawnego nie zmienia założeń dotyczących funkcjonowania instytucji zachowku, ale znacznie na nią oddziałuje, bowiem bez tego sama fundacja rodzinna byłaby formą prawną, z której nie sposób korzystać zgodnie z jej przeznaczeniem.
Poniżej prezentujemy najważniejsze z wprowadzonych zmian.
Doliczanie do podstawy obliczenia zachowku funduszu założycielskiego
Zgodnie z projektem ustawy, przy obliczaniu zachowku do spadku dolicza się fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, a także – w ograniczonej wysokości – mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Ważny fragment
Co istotne jednak, fundusz założycielski wniesiony więcej niż 10 lat przed otwarciem spadku nie będzie brany pod uwagę przy obliczaniu podstawy zachowku, czyli nie będzie podlegał doliczeniu do spadku, chyba że fundacja rodzinna będzie spadkobiercą.
Zatem przykładowo, zakładając, że fundator powoła do życia fundację rodzinną z końcem grudnia 2023 r., a do dziedziczenia po nim dojdzie co najmniej 10 lat później, czyli nie wcześniej niż w styczniu 2034 r., fundusz założycielski wniesiony przez fundatora nie będzie doliczany do spadku (wartość spadku nie wzrośnie o wartość funduszu), a zatem podstawą dla obliczenia roszczenia zachowkowego będzie majątek inny niż wniesiony przez fundatora do fundacji. .
Natomiast jeśli do dziedziczenia dojdzie wcześniej, taki fundusz będzie podlegać doliczeniu do spadku, a zatem wartość spadku konieczna do obliczenia zachowku wzrośnie o wartość wniesionego do fundacji funduszu założycielskiego.
Fundacja będąca spadkobiercą (a zatem taka, która otrzyma majątek na podstawie testamentu spadkodawcy) będzie jednym z podmiotów obowiązanych do spełnienia roszczeń o wypłatę zachowku osobom uprawnionym.
Możliwość odroczenia płatności, rozłożenia na raty i obniżenia roszczenia z tytułu zachowku
Nowy projekt przewiduje możliwość żądania przez obowiązanego do zapłaty zachowku odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a – w wyjątkowych przypadkach – jego obniżenia. Przy uwzględnianiu tych roszczeń przez sąd pod uwagę brane będą sytuacja osobista i majątkowa uprawnionego oraz obowiązanego.
Ważny fragment
Powyższe rozwiązania pozwolą fundacji rodzinnej na spełnienie ewentualnych roszczeń o zachowek bez konieczności upłynniania majątku fundacji, w szczególności w sytuacji gdy jej mienie stanowić będą udziały bądź akcje spółek.
Możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku
Projekt wprowadza możliwość zrzeczenia się prawa do zachowku w całości lub w części, obok istniejącej dotychczas w Kodeksie cywilnym możliwości zrzeczenia się dziedziczenia.
Co prawda, w dotychczasowej praktyce i orzecznictwie Sądu Najwyższego utarło się, że zawarcie umowy o zrzeczenie się jedynie prawa do zachowku jest dopuszczalne, mimo że Kodeks cywilny przewiduje w swojej treści wprost jedynie „zrzeczenie się dziedziczenia”.
Niemniej, przesądzanie przez ustawodawcę takiej możliwości i zapisanie jej w Kodeksie cywilnym jest zabiegiem potrzebnym, ponieważ eliminuje ryzyko niejednolitej praktyki orzeczniczej w tym zakresie i zapewnia spadkodawcą oraz spadkobiercą poczucie bezpieczeństwa i większej kontroli nad planową sukcesją.
Zawarcie umowy o zrzeczenie się zachowku pomiędzy spadkodawcą – fundatorem fundacji rodzinnej a jego najbliższymi zapewnia fundacji rodzinnej stabilną sytuację po śmierci fundatora. Nie będzie ona bowiem narażona na konieczność spełnienia roszczeń o zapłatę zachowku, które w praktyce mogłyby zagrozić jej istnieniu z uwagi na konieczność upłynnienia i wyzbycia się części majątku.
Zmiany w zakresie spadkobrania i instytucji zachowku są koniecznym środkiem do tego, aby fundacja rodzinna stała się atrakcyjnym narzędziem służącym do planowania sukcesji firm rodzinnych. Wprowadzone rozwiązania, w szczególności możliwość odroczenia terminu płatności zachowku, rozłożenia go na raty i obniżenia jego wysokości, mają na celu ułatwienie niezakłóconego prowadzenia biznesów rodzinnych przez kolejne pokolenia, bez konieczności upłynniania majątku fundacji, co zagrażałoby w praktyce trwałości firm rodzinnych.
Jak możemy pomóc?
Zespół Kancelarii Prawnej Grant Thornton oferuje wsparcie w zakresie sukcesji biznesu, w tym wykorzystania nowej formy prawnej dla planowania przekazania biznesu młodszym pokoleniom.
Fundacja rodzinna w wielu przypadkach może okazać się rozwiązaniem, które zarówno sukcesorom, jak i nestorom da poczucie bezpieczeństwa, a także uporządkowanej i przyjaznej kolejnym pokoleniom sukcesji na lata.
Więcej o sukcesji firm rodzinnych:
- Fundacja rodzinna i jej organy
- Rola fundatora w fundacji rodzinnej
- Fundacja rodzinna w strukturze holdingowej
- Majątek fundacji rodzinnej
- Zmiany w instytucji zachowku już w 2023 r.
